درس پنجم دانایی

    دانایی

·         بدان کوش تا زود دانا شوی                                                   چو دانا شوی زود والا شوی

معنی :
تلاش کن تا زود ، دانا و خردمند شوی ، زمانی که دانا شوی ، زود ارجمند و بلند مرتبه می شوی

نکته :
چو : زمانی که ، حرف ربط ، پیوند ربط است.
دانا : دان + ا : مشتق

·         نه داناتر آن کس که والاتر است                                             که والاتر است آن که داناتر است

معنی :
مقام بلند داشتن و موقعیت خوب داشتن ، نشانه دانا بودن نیست ، بلکه انسان دانا از مقام والایی برخوردار است.

 

                                          دانایی

·         بدان کوش تا زود دانا شوی                                                   چو دانا شوی زود والا شوی

معنی :
تلاش کن تا زود ، دانا و خردمند شوی ، زمانی که دانا شوی ، زود ارجمند و بلند مرتبه می شوی

نکته :
چو : زمانی که ، حرف ربط ، پیوند ربط است.
دانا : دان + ا : مشتق

·         نه داناتر آن کس که والاتر است                                             که والاتر است آن که داناتر است

معنی :
مقام بلند داشتن و موقعیت خوب داشتن ، نشانه دانا بودن نیست ، بلکه انسان دانا از مقام والایی برخوردار است.

آرایه :
تکرار داناتر و والاتر / تکرار « ت » و « ر » : واج آرایی

نکته :
داناتر و والاتر : صفت تفضیلی

·         نبینی ز شاهان که بر تخت گاه                                              ز دانندگان باز جویند راه ؟

معنی :

آیا نمی بینی پادشاهانی که بر تخت شاهی ، حکومت می کنند از انسان های دانا راه و رسم مملکت داری را می آموزند.

آرایه :
شاهان و تخت گاه : مراعات نظیر

نکته :
باز جویند : فعل پیشوندی
بیت ، دارای استفهام انکاری است.

·         اگر چه بمانند دیر و دراز                                                        به دانا بودشان همیشه نیاز

معنی :
پادشاهان حتی اگر زمان طولانی ، حکومت کنند ، باز هم برای اداره ی مملکت به انسان ها دانا ، نیاز دارند.

نکته :
شان : ضمیر پیوسته که به نیاز بر می گردد : همیشه نیازشان به دانا بود ، در این صورت ، شان مضاف الیه است.

·         نگهبان گنجی تو از دشمنان                                                  و دانش نگهبان تو جاودان

معنی :
تو در برابر دشمنان از گنج و ثروت ، نگهبانی می کنی ؛ اما دانش همیشه نگهبان تو در برابر مشکلات است.

آرایه :
نگهبان و گنج : مراعات نظیر
تکرار « ن » : واج آرایی

·         به دانش شود مرد ، پرهیزکار                                                چنین گفت آن بخرد هوشیار

معنی :
انسان با علم و دانش ، پرهیزکار می شود ، آن خردمند هوشیار این گونه گفته که ...

آرایه :
عاقل ، بخرد : مراعات نظیر

نکته :
بخرد : ب + خرد : مشتق
پرهیزکار : مرکّب

·         که دانش ز تنگی پناه آورد                                                     چو بیراه گردی به راه آورد

معنی :
دانش تو را به هنگام سختی و دشواری پناه می دهد و اگر گمراه شدی تو را هدایت می کند.

                                                                                                                                           بوشکور بلخی

*****

·         علم ، بال است مرغ جانت را                                                بر سپهر او برد روانت را

معنی :
همانند پرنده ای است و دانش بال آن است که روح و جان تو را به آسمان پرواز می دهد.

آرایه :
مرغ جان : اضافه تشبیهی
علم مانند بال است : تشبیه
بال و مرغ : مراعات نظیر

نکته :
« را » : در مصرع اول ، فک اضافه است : بال مرغ جان تو ، و در مصرع دوم ، نشانه مفعول است.

·         دل بی علم ، چشم بی نور است                                         مرد نادان ز مردمی دورست

معنی :
انسان بدون علم ، مانند چشم نابینا است و انسان نادان از انسانیّت بی بهره است.

آرایه :
دل بی علم مانند چشم بی نور است : تشبیه
نور و دور : جناس
مرد : مجازاً انسان

نکته :
نادان و مردمی : مشتق
است : می باشد ، مضارع اخباری

·         نیست آب حیات جز دانش                                                    نیست باب نجات جز دانش

معنی :
علم ، به انسان ، زندگی جاوید می بخشد و او را از بلاها و گرفتاری ها نجات می دهد.

آرایه :
دانش مانند آب حیات : تشبیه
دانش مانند باب نجات : تشبیه
آب و باب : جناس

·         دل شود گر به علم ، بیننده                                                  راه جوید به آفریننده

معنی :
اگر وجود انسان با علم به آگاهی و بصیرت برسد به سوی خدا راه می یابد و به کمال می رسد.

نکته :
آفریننده و بیننده : مشتق
جوید : می جوید ، مضارع اخباری
شود : بشود ، مضارع اخباری

·         آنچه در علم ، بیش می باید                                                 دانش ذات خویش می باید

معنی :
آن چیزی که در به دست آوردن علم ، بیش از همه لازم است ، علم خود شناسی است.
                                                                                                                                      اوحدی مراغه ای

لغت :
والا : ارجمند ، بلند مرتبه
تخت گاه : جایگاه مخصوص که پادشاهان بر آن می نشینند.
دانندگان : دانایان
دیر و دراز : زمان طولانی
وُ : و
پرهیزکار : پارسا
بخرد : خردمند
تنگی : دشواری ، سختی
بیراه : گمراه
مردمی : انسانیّت
بی نور : نابینا ، بدون روشنایی
حیات : زندگی
باب نجات : در (راه) نجات
بیننده : آگاه ، بینا
آفریننده : خدا
می باید : لازم و شایسته است
ذات : وجود

دانش های زبانی و ادبی
نکته اول :
سال های قبل خواندیم و دانستیم کلمات برون ، سیه و تبهکار « مخفّف » بیرون ، سیاه و تباه کار هستند.
در زبان فارسی گاه کلمات ، شکلی شبیه به هم دارند که از آنها در موقعیت های مختلف استفاده می شود.
مثل جاودان ، جاویدان ، جاوید / هوشیار ، هشیار / آینه ، آیینه / پرهیزکار ، پرهیزگار / مهمان ، میهمان .

نکته دوم :

اگر به قافیه های این دو شعری که در این درس خواندیم ، دقت کنیم ، می بینیم که هر بیت ، قافیه ای جداگانه و مستقل دارد به این قالب « مثنوی » می گویند که معمولا بلند و طولانی است.
مثنوی یعنی دوتایی و منسوب است به کلمه « مثنی » مثل معنوی که منسوب است به کلمه معنی.
قدیمی ترین مثنوی زبان فارسی « آفرین نامه » است از ابوشکور بلخی شاعر قرن چهارم.
مهم ترین مثنوی های زبان فارسی : شاهنامه فردوسی ، بوستان سعدی ، مثنوی مولوی ، لیلی و مجنون نظامی.